Xơ cứng hệ thống là gì? Các nghiên cứu khoa học về Xơ cứng hệ thống

Giới thiệu về xơ cứng hệ thống

Xơ cứng hệ thống (Systemic Sclerosis, SSc) là một bệnh lý tự miễn mạn tính, ảnh hưởng đến nhiều cơ quan và hệ thống trong cơ thể, đặc biệt là da, mạch máu, phổi, thận, tim và đường tiêu hóa. Đây là một dạng của nhóm bệnh xơ cứng bì, trong đó hệ miễn dịch tấn công vào mô liên kết bình thường, gây ra tình trạng viêm, tổn thương và xơ hóa.

Xơ hóa là quá trình tích tụ quá mức collagen và các protein ngoại bào khác, dẫn đến làm cứng và mất chức năng của mô bị ảnh hưởng. Trong xơ cứng hệ thống, tình trạng này xảy ra cùng lúc với tổn thương nội mô mạch máu và kích hoạt các tế bào miễn dịch, tạo thành vòng xoắn bệnh lý phức tạp.

Theo thống kê từ NIAMS, tỷ lệ mắc bệnh SSc dao động từ 50 đến 300 trường hợp trên 1 triệu dân, phổ biến hơn ở phụ nữ trong độ tuổi từ 30 đến 50. Tuy là bệnh hiếm, nhưng mức độ nghiêm trọng và đa dạng biến chứng khiến SSc được xếp vào nhóm các bệnh tự miễn cần theo dõi chặt chẽ và điều trị tích cực.

Phân loại xơ cứng hệ thống

Xơ cứng hệ thống được phân chia chủ yếu dựa trên phạm vi tổn thương da, một yếu tố tiên lượng quan trọng có liên quan đến nguy cơ tổn thương nội tạng. Phân loại thường dùng nhất hiện nay gồm hai thể chính: thể khu trú và thể lan tỏa.

• Thể khu trú (Limited cutaneous systemic sclerosis - lcSSc): tổn thương da giới hạn ở mặt, cổ, bàn tay và cẳng tay. Thường diễn tiến chậm, các biểu hiện nội tạng xuất hiện muộn hơn.
• Thể lan tỏa (Diffuse cutaneous systemic sclerosis - dcSSc): tổn thương da lan rộng ra thân mình, cánh tay và chân. Biến chứng nội tạng thường xảy ra sớm và nghiêm trọng hơn.

Bệnh nhân thể khu trú thường có kháng thể anti-centromere, trong khi thể lan tỏa thường có kháng thể anti-topoisomerase I (Scl-70) hoặc anti-RNA polymerase III.

Một dạng khác là xơ cứng hệ thống dạng trơ da (sine scleroderma), không có biểu hiện dày da nhưng vẫn có tổn thương mạch và nội tạng điển hình, dễ bị bỏ sót nếu không chẩn đoán kỹ.

Sinh lý bệnh

Xơ cứng hệ thống là kết quả của sự tương tác bất thường giữa ba thành phần chính: hệ miễn dịch, mạch máu và mô liên kết. Quá trình này thường khởi phát bằng một yếu tố môi trường chưa xác định rõ (nhiễm virus, tiếp xúc với dung môi hữu cơ, silica...) kích hoạt đáp ứng miễn dịch bất thường ở người có yếu tố di truyền nhạy cảm.

Rối loạn miễn dịch dẫn đến kích hoạt tế bào T, tế bào B và đại thực bào, kéo theo sản xuất các cytokine tiền viêm và tự kháng thể. Một số tự kháng thể có giá trị chẩn đoán cao như:

• Anti-centromere (ACA)
• Anti-topoisomerase I (Scl-70)
• Anti-RNA polymerase III

Tiếp theo là tổn thương nội mô mạch máu: tế bào nội mô bị tổn thương và chết, làm rối loạn chức năng mạch máu, gây ra tình trạng thiếu máu cục bộ và tăng sinh mô xơ. Từ đó, các nguyên bào sợi bị kích hoạt và sản sinh quá mức collagen type I và III cùng nhiều chất nền ngoại bào.

Thành phần	Vai trò trong sinh lý bệnh
Tế bào T	Kích hoạt miễn dịch và giải phóng cytokine
Tế bào B	Sản xuất tự kháng thể
Nội mô mạch máu	Tổn thương dẫn đến tăng sinh và xơ hóa
Nguyên bào sợi	Sản xuất collagen, gây xơ hóa

Triệu chứng lâm sàng

Triệu chứng của xơ cứng hệ thống rất đa dạng, phụ thuộc vào thể bệnh và mức độ tổn thương cơ quan. Tuy nhiên, các biểu hiện ban đầu thường là ở da và mạch máu nhỏ, sau đó tiến triển đến các cơ quan nội tạng nếu không được can thiệp kịp thời.

Triệu chứng ngoài da là đặc trưng và dễ nhận biết:

• Hiện tượng Raynaud (xuất hiện ở >90% bệnh nhân): ngón tay đổi màu trắng, tím, đỏ khi tiếp xúc lạnh hoặc căng thẳng.
• Dày cứng da: da trở nên căng, bóng, mất nếp nhăn, đặc biệt ở mặt và bàn tay.
• Teo mô dưới da và biến dạng khớp do co kéo mô liên kết.

Bên cạnh đó, bệnh nhân có thể xuất hiện:

• Loét đầu ngón tay
• Canxi hóa dưới da (calcinosis)
• Giãn mao mạch (telangiectasia)

Với thể lan tỏa, các triệu chứng nội tạng thường xuất hiện sớm và có thể đe dọa tính mạng. Các cơ quan thường bị ảnh hưởng bao gồm:

1. Phổi: xơ hóa mô kẽ, giảm khả năng khuếch tán khí.
2. Tim: rối loạn nhịp, viêm màng ngoài tim, suy tim.
3. Thận: tăng huyết áp cấp tính, hội chứng xơ cứng thận (renal crisis).
4. Tiêu hóa: trào ngược thực quản, táo bón hoặc tiêu chảy mạn tính.

Triệu chứng toàn thân như mệt mỏi, đau cơ, đau khớp và sụt cân cũng phổ biến, làm giảm chất lượng sống rõ rệt.

Chẩn đoán

Chẩn đoán xơ cứng hệ thống dựa trên sự kết hợp giữa biểu hiện lâm sàng, xét nghiệm huyết thanh học và hình ảnh học. Không có xét nghiệm đơn lẻ nào xác định chắc chắn bệnh, do đó, cần đánh giá toàn diện và loại trừ các bệnh lý khác có biểu hiện tương tự.

Hiệp hội Thấp khớp học Hoa Kỳ (ACR) và Liên đoàn Thấp khớp học Châu Âu (EULAR) đã đưa ra tiêu chuẩn phân loại năm 2013 với thang điểm dựa trên các yếu tố sau:

• Biểu hiện dày da đối xứng
• Hiện tượng Raynaud
• Giãn mao mạch
• Loét đầu ngón
• Kháng thể đặc hiệu như anti-centromere, anti-Scl-70

Nếu tổng điểm ≥ 9, bệnh nhân được xác định mắc SSc. Thang điểm này giúp tăng độ nhạy trong chẩn đoán sớm thể khu trú và dạng không điển hình.

Các xét nghiệm thường dùng bao gồm:

• ANA (antinuclear antibody): dương tính trong >95% bệnh nhân.
• Anti-Scl-70: gắn với thể lan tỏa, nguy cơ xơ phổi cao.
• Anti-centromere: thường gặp trong thể khu trú, liên quan đến tăng áp phổi muộn.
• Anti-RNA polymerase III: liên quan đến khủng hoảng thận và ung thư.

Chẩn đoán hình ảnh bao gồm:

• CT ngực độ phân giải cao (HRCT): phát hiện xơ phổi mô kẽ.
• Siêu âm tim: đánh giá áp lực động mạch phổi và chức năng thất phải.
• Nội soi thực quản: đánh giá rối loạn vận động cơ trơn.

Một số công cụ theo dõi như mRSS (Modified Rodnan Skin Score) dùng để định lượng độ dày da, giúp đánh giá tiến triển bệnh.

Biến chứng

Xơ cứng hệ thống có thể gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng, làm giảm tuổi thọ và chất lượng sống của bệnh nhân. Các biến chứng thường gặp nhất bao gồm tổn thương phổi, thận, tim và hệ tiêu hóa.

Xơ phổi mô kẽ là biến chứng phổ biến và đe dọa tính mạng, đặc biệt ở thể lan tỏa. Biểu hiện bằng ho khan, khó thở khi gắng sức và giảm độ khuếch tán khí. Xét nghiệm hình ảnh với CT ngực có thể cho thấy hình ảnh kính mờ, lưới mờ hoặc tổ ong.

Tăng áp động mạch phổi (PAH) là nguyên nhân tử vong hàng đầu trong thể khu trú, biểu hiện bằng mệt mỏi, phù ngoại biên và suy tim phải.

Khủng hoảng thận do xơ cứng (scleroderma renal crisis) là biến chứng cấp tính, thường xảy ra trong 4 năm đầu ở bệnh nhân dcSSc. Đặc trưng bởi:

• Tăng huyết áp đột ngột
• Suy thận cấp
• Thiếu máu tan máu vi mạch

Điều trị bằng thuốc ức chế men chuyển sớm là chìa khóa để cải thiện tiên lượng.

Bảng dưới đây tóm tắt một số biến chứng chính và biểu hiện liên quan:

Biến chứng	Biểu hiện lâm sàng	Công cụ chẩn đoán
Xơ phổi mô kẽ	Khó thở, ho khan	CT ngực, PFTs
Tăng áp phổi	Phù, mệt mỏi	Siêu âm tim, thông tim
Khủng hoảng thận	Tăng HA, suy thận	Định lượng creatinine, UA
Trào ngược thực quản	Ợ nóng, đau ngực	Nội soi, pH đo thực quản

Điều trị

Cho đến nay chưa có liệu pháp nào chữa khỏi hoàn toàn xơ cứng hệ thống. Điều trị tập trung vào kiểm soát triệu chứng, ngăn ngừa biến chứng và cải thiện chất lượng sống. Phác đồ thường là phối hợp giữa điều trị nền, điều trị biến chứng và hỗ trợ chức năng.

Điều trị nền: sử dụng các thuốc ức chế miễn dịch nhằm làm chậm quá trình xơ hóa. Một số thuốc phổ biến gồm:

• Methotrexate: hiệu quả trong thể nhẹ đến trung bình
• Mycophenolate mofetil: được ưa chuộng trong xơ phổi
• Cyclophosphamide: dùng cho bệnh nhân nặng, thời gian giới hạn

Điều trị biến chứng:

• Ức chế men chuyển (ACEI): điều trị khủng hoảng thận
• Thuốc giãn mạch (nifedipine, amlodipine): cho hiện tượng Raynaud
• Thuốc điều trị PAH (bosentan, sildenafil, epoprostenol): cải thiện huyết động

Liệu pháp sinh học: các thuốc như rituximab (kháng CD20), tocilizumab (kháng IL-6) đang được nghiên cứu và sử dụng trên một số nhóm bệnh nhân nặng không đáp ứng điều trị thông thường.

Hỗ trợ chức năng: vật lý trị liệu, phục hồi chức năng tay và miệng, dinh dưỡng và chăm sóc da đóng vai trò thiết yếu trong điều trị toàn diện.

Tiên lượng

Tiên lượng bệnh rất khác nhau tùy theo thể lâm sàng và mức độ tổn thương nội tạng. Bệnh nhân thể khu trú thường sống lâu hơn và ít biến chứng nội tạng nặng, trong khi thể lan tỏa có nguy cơ cao tử vong sớm nếu không kiểm soát tốt xơ phổi hoặc khủng hoảng thận.

Một số yếu tố tiên lượng xấu gồm:

• Xuất hiện sớm của xơ phổi mô kẽ
• Khởi phát bệnh nhanh, dày da lan rộng
• Anti-RNA polymerase III dương tính
• Tổn thương tim hoặc thận sớm

Theo Frontiers in Medicine, 2022, tỷ lệ sống sau 10 năm của bệnh nhân SSc dao động từ 65% đến 80%. Tuy nhiên, với sự tiến bộ trong chẩn đoán sớm và liệu pháp mới, tiên lượng bệnh đang dần được cải thiện.

Nghiên cứu mới và liệu pháp tương lai

Nhiều nghiên cứu đang được triển khai nhằm can thiệp sâu hơn vào cơ chế bệnh sinh, trong đó có các liệu pháp sinh học và điều trị nhắm trúng đích.

Liệu pháp tế bào gốc tạo máu tự thân (HSCT) cho thấy hiệu quả đáng kể trong các thử nghiệm như SCOT Trial, giúp cải thiện sống sót và giảm tiến triển xơ phổi. Tuy nhiên, nguy cơ biến chứng cao giới hạn chỉ định ở những bệnh nhân nguy cơ rất cao.

Các mục tiêu điều trị mới đang được nghiên cứu:

• Ức chế TGF-β (Transforming Growth Factor Beta)
• Ức chế IL-6
• Ức chế JAK/STAT

Ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong phân tích hình ảnh CT và xét nghiệm gen cũng đang được triển khai nhằm cá thể hóa điều trị và tiên lượng bệnh.

Tài liệu tham khảo

1. National Institute of Arthritis and Musculoskeletal and Skin Diseases. Scleroderma.
2. van den Hoogen F, et al. 2013 Classification Criteria for Systemic Sclerosis. ACR/EULAR.
3. Allanore Y, et al. Systemic Sclerosis: Advances in Pathogenesis and Therapy. Frontiers in Medicine. 2022.
4. Sullivan KM, et al. Myeloablative Autologous Stem-Cell Transplantation for Severe Scleroderma. New England Journal of Medicine. 2018.
5. American College of Rheumatology. Rheumatology Resource Center.